51o Απόσπασμα: Ο Επίκουρος για την έννοια του “χρόνου”
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ: «ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΗΡΟΔΟΤΟΝ» 72-73
ΚΕΙΜΕΝΟ:
<
Και μην και τόδε γε δει προσκατανοήσαι σφοδρώς. τον γαρ δη χρόνον ον ζητητέον ώσπερ και τα λοιπά, όσα εν υποκειμένω ζητούμεν ανάγοντες επί τας βλεπομένας παρ’ ημίν αυτοίς προλήψεις*, αλλ’ αυτό το ενάργημα*, καθ’ ο τον πολύν ή ολίγον χρόνον αναφωνούμεν, συγγενικώς τούτο περιφέροντες, αναλογιστεον. και ούτε διαλέκτους ως βελτίους μεταληπτέον, αλλ’ αυταίς ταίς υπαρχούσαις κατ’ αύτου χρηστέον, ούτε άλλο τι κατ’ αυτού κατηγορητέον, ως την αυτήν ουσίαν έχοντος τω ιδιώματι τούτω — και γαρ τούτο ποιούσι τίνες—, αλλά μόνον ω σνμπλέκομεν το ίδιον τούτο και παραμετρούμεν, μάλιστα επιλογιστέον. και γαρ τούτο ούκ αποδείξεως προσδείται αλλ’ επιλογισμού, οτι ταις ημέραις και ταις νύξι συμπλέκομεν και τοις τούτων μέρεσιν, ωσαύτως δε και τοις πάθεσι και ταις απαθείαις, και κινήσεσι και στάσεσιν, ιδιόν τι σύμπτωμα* περί ταύτα πάλιν αυτό τούτο εννοούντες, καθ’ ο χρόνον ονομάζομεν. (φησί δε τουτο και εν τη δευτέρα Περί φύσεως* και εν τη Μεγάλη επιτομή*.)
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Επιπλέον, όμως, πρέπει, και αυτό το ζήτημα προσεκτικά να κατανοήσουμε. Γιατί τον χρόνο δεν πρέπει να τον ερευνήσουμε όπως τα άλλα ζητήματα, όσα ερευνούμε σε υποκειμενικές έννοιες, ανάγοντας τον σε έννοιες που έχουν σχηματισθεί από πριν αλλά να τον συσχετίσουμε περισσότερο με την ενάργεια που μας κάνει να μιλάμε για μικρή ή μεγάλη χρονική διάρκεια, αφού ανάγουμε στην ίδια έννοια τις δύο καταστάσεις. Ούτε να χρησιμοποιήσουμε όρους λαϊκούς ως καλύτερους αλλά να χρησιμοποιούμε τις λέξεις που υπάρχουν, ούτε να του αποδίδουμε άλλα γνωρίσματα σαν να έχει την ίδια ουσία με αυτή που περιέχεται στην κυριολεκτική σημασία του όρου χρόνος (γιατί αυτό κάνουν μερικοί). Πολύ περισσότερο πρέπει να σκεφτούμε με τι συνδέουμε την ιδιότητα αυτή και με τι την μετρούμε. Γιατί και αυτό δεν έχει ανάγκη πρόσθετης απόδειξης αλλά λίγης σκέψης, επειδή συνδέουμε τις ημέρες και τις νύχτες και τις υποδιαιρέσεις τους (με την έννοια του χρόνου), κατά τον ίδιο τρόπο δε και με τα συναισθήματα και με την ηρεμία της ψυχής και με τις κινήσεις και τις στάσεις, αφού παρατηρούμε σε αυτά πάλι το ίδιο σύμπτωμα (χαρακτηριστικό) σύμφωνα με το οποίο μιλάμε για χρόνο. [ Τούτο δε το αναφέρει, και στο δεύτερο βιβλίο (του έργου του) «Περί Φύσεως» και στη «Μεγάλη Επίτομη».]
* Πρόληψη, Ενάργημα, Σύμπτωμα: Όροι της Επικούρειας Φιλοσοφίας που χωρίς αυτούς δεν είναι κατανοητό το απόσπασμα. Ουσιαστικά για τον Επίκουρο, ο “χρόνος” είναι “σύμπτωμα” του όντος (δηλαδή των ατόμων και του κενού), ή καλύτερα σύμφωνα με τον σχολιαστή του Κάκτου, “σύμπτωμα συμπτωμάτων” του όντος. Δεν έχει δική του, αυτόνομη, ύπαρξη ή ουσία και δεν νοείται χωρίς την ύλη! Στις προηγούμενες παραγράφους αναλύεται αρκετά καλά από τον Επίκουρο, η έννοια του “συμπτώματος” και του “συμβεβηκότος”.
* “Περί Φύσεως” και “Μεγάλη Επιτομή”: Χαμένα έργα του μεγάλου ορθολογιστή, υλιστή φιλόσοφου και επιστήμονα, Επίκουρου. Μόνο το “Περι Φύσεως” αποτελούνταν από 36 τόμους! Χάθηκαν όλα μαζί με τα υπόλοιπα έργα των υλιστών και ορθολογιστών της αρχαιότητας και σώθηκαν η “Ατλαντίδα” και το “Συμπόσιο”.
Η “Επιστολή προς Επίκουρον” είναι επιτομή του έργου “Περί Φύσεως” και διατίθεται από τις εκδόσεις Κάκτος με τα άπαντα του Επίκουρου.
50ο Απόσπασμα: “Ο τρόμος τους έκανε να πιστεύουν στους θεούς”
ΚΕΙΜΕΝΟ:
ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ, Προς μαθηματικούς, IX 24. εισί δε οι από των γιγνομένων κατά τον κόσμον παραδόξων υπονοήσαντες εις έννοιαν ημάς εληλυθέναι θεών, άφ’ ης φαίνεται είναι δόξης και ο Δημόκριτος. ορώντες γάρ, φησί, τα εν τοις μετεώροις παθήματα οι παλαιοί των ανθρώπων καθάπερ βροντάς και αστραπάς κεραυνούς τε και άστρων συνόδους ηλίου τε και σελήνης εκλείψεις εδειματούντο θεούς οιόμενοι τούτων αιτίους είναι.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Μερικοί έχουν υποθέσει ότι φθάσαμε στην έννοια του θεού εξαιτίας των παράδοξων γεγονότων που συμβαίνουν στον κόσμο: γνώμη που φαίνεται να συμμερίζεται και ο Δημόκριτος. Καθώς έβλεπαν, λέει αυτός, οι παλιοί τα γεγονότα που συμβαίνουν στο θέατρο του ουρανού, π.χ. τις βροντές, τις αστραπές, τους κεραυνούς, τις συζυγίες των άστρων και τις εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης, ο τρόμος τους τους έκανε να θεωρήσουν υπαίτιους τους θεούς.
ΚΕΙΜΕΝΟ:
CICERO, Academica priora, II 37, 121. ecce tibi e transverso Lampsacenus Strato, qui det isti deo immunitatem (magni quidem numeris; sed cum sacerdo-tes deorum vacationem habeant, quanto est aequius habere ipsos deos): negat opera deorum se uti ad fabricandum mundum, quaecumque sint docet omnia esse effecta natura, nee ut ille qui asperis et levibus et hamatis uncinatisque corporibus concreta haec esse dicat interiecto inani: somnia censet haec esse Democriti non docentis sed optantis. ipse [Strato] autem singulas mundi partes persequens, quidquid aut sit aut fiat, naturalibus fieri aut factum esse docet ponderibus et motibus.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
ΚΕΙΜΕΝΟ:
Αυτόθι, 17, 55. dein confugis ad physicos eos, qui maxime in Academia inridentur, a quibus ne tu quidem iam te abstinebis, et ais Democritum dicere innumerabiles esse mundos et quidem sic quosdam inter esse non solum similes, sed undique perfecte et absolute ita pares, ut inter eos nihil prorsus intersit [et eo quidem innumerabiles], itemque homines.
Ύστερα ζητάς καταφύγιο σ’ εκείνους τους φυσικούς, που τόσο τους χλευάζει η Ακαδημία, και, για να μην απομακρυνθείς πια απ’ αυτούς, βεβαιώνεις κι εσύ ότι κατά τον Δημόκριτο υπάρχουν αναρίθμητοι κόσμοι, από τους οποίους μερικοί όχι μόνον είναι όμοιοι, αλλά τόσο τέλεια και απόλυτα ίδιοι σ’ όλα τους τα μέρη, που δεν παρουσιάζουν καμιά διαφορά [και έτσι είναι αναρίθμητοι]· το ίδιο, λες, συμβαίνει και στους ανθρώπους.
49ο ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ: Δεν υπάρχει “Χρόνος”, ο “Χρόνος” είναι νοητική παράσταση
ΚΕΙΜΕΝΟ:
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Φυσική άκρόασις, Θ 1. 251b 16.
Αγένητον γαρ είναι λέγουσιν, και δια τούτου Δημόκριτος γε δείκνυσιν ως αδύνατον άπαντα γεγονέναι τον γαρ χρόνον αγένητον είναι.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Λένε ότι [ο χρόνος] είναι αγέννητος με βάση αυτήν την άποψη αποδεικνύει ο Δημόκριτος ότι είναι αδύνατο να έχουν γεννηθεί όλα τα πράγματα, επειδή πράγματι ο χρόνος είναι αγέννητος.
ΚΕΙΜΕΝΟ:
ΣΥΜΠΛΙΚΙΟΣ, Υπόμνημα εις την Αριστοτέλους “Φυσικήν άκρόασιν”, 1153,22.
Ο μέντοι Δημόκριτος ούτως αίδιον επέπειστο είναι τον χρόνον, ότι βουλόμενος δείξαι μη πάντα γενητά ως εναργεί τώι τον χρόνον μη γεγονέναί προσεχρήσατο.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Ο Δημόκριτος ήταν τόσο πεισμένος ότι είναι αιώνιος ο χρόνος, που, θέλοντας να αποδείξει ότι μερικά πράγματα δεν έχουν γεννηθεί, χρησιμοποιούσε ως πρόδηλο παράδειγμα το ότι ο χρόνος είναι αγέννητος.
ΚΕΙΜΕΝΟ:
ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ, Προς μαθηματικούς, Χ 181.
δοκεί δε και εις τους περί Έπίκουρον και Δημόκριτον φυσικούς τοιαύτη τις αναφέρεσθαι του χρόνου νόησις “χρόνος εστίν ημεροειδές και νυκτοειδές φάντασμα”.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Φαίνεται ότι και στους φυσικούς φιλόσοφους του κύκλου του Επικούρου και του Δημοκρίτου αποδίδεται μια τέτοια σύλληψη του χρόνου: «Ο χρόνος είναι μια νοητική παράσταση που παίρνει τη μορφή της μέρας και της νύχτας».
Δεν θα δίσταζα να πω ότι οι ημέρες και οι νύχτες είναι ο χρόνος. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Πάπυρος Herculanum 1413
48ο Απόσπασμα: Μαθηματικά Στοιχεία της Ατομικής Θεωρίας
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ «ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΩΙΚΟΥΣ»
ΚΕΙΜΕΝΩ:
Δημοκρίτω διαπορούντι… ει κώνος τέμνοιτο παρά την βάσιν επιπέδω, τι χρη διανοείσθαι τάς των τμημάτων επιφανείας, ίσας η άνισους γινομένας. “άνισοι μεν γάρ ούσαι τον κώνον ανώμαλον παρέξουσι, πολλάς άποχαράξεις λαμβάνοντα βαθμοειδείς και τραχύτητας. ίσων δ’ ουσών ίσα τμήματα έσται και φανείται το του κυλίνδρου πεπονθώς ο κώνος, εξ ίσων συγκείμενος και ουκ άνισων κύκλων, όπερ εστίν άτοπώτατον.”
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
ο Δημόκριτος απορούσε…: «αν ένας κώνος τέμνεται από επίπεδα παράλληλα προς τη βάση του, με ποιο τρόπο πρέπει να αντιληφθούμε τις επιφάνειες τις σχηματισμένες από τις τομές; Είναι ίσες ή άνισες; Αν είναι άνισες, θα φανεί ο κώνος ανώμαλος, σαν να διαθέτει ένα πλήθος από βαθμιδωτές εγκοπές και ανωμαλίες. Αν είναι ίσες, τότε και οι τομές θα είναι ίσες και ο κώνος θα φανεί να έχει τις ιδιότητες του κυλίνδρου, αφού θα αποτελείται από ίσους και όχι από άνισους κύκλους, πράγμα εντελώς άτοπο»…».
Αριστοτ., Περί ουρανού 306a2.6:
ΚΕΙΜΕΝΟ:
Προς δε τούτοις ανάγκη μη πάν σώμα λέγειν διαιρετόν, αλλά μάχεσθαι ταις ακριβεστάταις επιστήμαις. αι μεν γαρ και το νοητόν λαμβάνουσι διαιρετόν, αι μαθηματικαί, οι δε ουδέ το
αίσθητόν άπαν συγχωρουσί δια το βούλεσθαι σώζειν την υπόθεσιν. Άνάγκη γαρ όσοι σχήμα ποιούσιν εκάστου των στοιχείων και τούτω διορίζουσι τάς ουσίας αυτών, αδιαίρετα ποιείν αυτά. της γαρ πυραμίδος ή της σφαίρας διαιρεθείσης πως ουκ έσται το λειπόμενον σφαίρα ή πυραμίς. Ώστε ή το τού πυρός μέρος ου πυρ, αλλ’ έσται τι πρότερον του στοιχείου, δια το πάν είναι η στοιχείον ή εκστοιχείων. η ουχ άπαν σώμα διαιρετόν.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Αριστοτ., Περί ουρανού 306a2.6: «Επιπλέον, αναγκάζονται (οι Ατομικοί) να υποστηρίξουν ότι δεν είναι όλα τα σώματα διαιρετά και έτσι να έρθουν σε σύγκρουση με τις πιο ακριβείς επιστήμες. Γιατί αυτές, δηλαδή οι μαθηματικές επιστήμες, θεωρούν ότι μπορεί να διχοτομηθεί ακόμη και το νοητό, ενώ εκείνοι δεν επιτρέπουν να διχοτομηθεί ούτε καν το αισθητό στο σύνολο του, επειδή θέλουν να διασώσουν την υπόθεση τους. Γιατί όσοι αποδίδουν κάποιο σχήμα σε κάθε ένα από τα στοιχεία, και μέσω αυτού του σχήματος προσδιορίζουν την ουσία τους, αναγκάζονται να τα θεωρήσουν αδιαίρετα”. Γιατί αν διαιρεθεί με κάποιο τρόπο η σφαίρα ή η πυραμίδα, αυτό που θα απομείνει δε θα είναι σφαίρα ή πυραμίδα. Άρα, ή το μόριο της φωτιάς δεν είναι φωτιά, αλλά θα είναι κάτι πιο στοιχειώδες από το στοιχείο, αφού το κάθε τι είναι στοιχείο η αποτελείται από στοιχεία, ή αλλιώς δεν είναι διαιρετά όλα τα σώματα ».
47ο Απόσπασμα: Ο Εμπεδοκλής συλλαμβάνει την σωματική φύση του φωτός
ΚΕΙΜΕΝΟ:
ΦΙΛΟΠΟΝΟΣ, Σχόλια στο Περί ψυχής 344, 34 (Άριστοτ. 418b 20): Εμπεδοκλής ος έλεγεν απορρέον το φως σώμα ον εκ του φωτίζοντος σώματος γίνεσθαι πρώτον εν τω μεταξύ τόπω της τε γης και του ουρανού, είτα αφικνείσθαι προς ημάς, λανθάνειν δε την τοιαύτην αυτού κίνησιν δια την ταχύτητα.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Ό Εμπεδοκλής έλεγε ότι το φως είναι σώμα πού απορρέει από ένα σώμα πού εκπέμπει φως και φθάνει πρώτα στον χώρο πού υπάρχει ανάμεσα στη γη και τον ουρανό, στη συνέχεια φθάνει σε μας, άλλα δεν καταλαβαίνουμε την κίνηση του αυτή εξαιτίας της ταχύτητας του.
ΚΕΙΜΕΝΟ:
Πβ. Περί αισθήσεως και αισθητών 6, 446a 26: καθάπερ και ‘Εμπεδοκλής φησιν άφικνείσθαι πρότερον το από του ήλιου φως εις το μεταξύ, πριν προς την όψιν ή επί την γην.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Όπως ακριβώς λέει και ο Εμπεδοκλής, το φως, πού προέρχεται από τον ήλιο, φθάνει στον ενδιάμεσο χώρο, προτού φθάσει στην δράση μας η στη γη.
ΚΕΙΜΕΝΟ:
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Περί ψυχής Β 6, 418b 20: ουκ ορθώς Εμπεδοκλής ούδ’ ει τις άλλος ούτως ερηκεν, ώς φερομένου του φωτός και γιγνομένου ποτέ μεταξύ της γης και του περιέχοντος, ημάς δε λανθάνοντος… εν μικρώ μεν γαρ διαστήματι λάθοι αν, απ’ ανατολής δ’ επί δυσμάς το λανθάνειν μέγα λίαν το αίτημα
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Ούτε ο ‘Εμπεδοκλής ούτε όποιος άλλος, πού διατύπωσε την ίδια γνώμη, έχει δίκιο, όταν υποστηρίζει ότι το φως κινείται και φθάνει κάποια στιγμή ανάμεσα στη γη και σ’ αυτό που την περιβάλλει. άλλα εμείς δεν καταλαβαίνουμε αυτή την κίνηση… γιατί μπορεί για λίγο χρονικό διάστημα να μην το αντιληφθούμε, άλλα θα ήταν υπερβολικό να λέει κάποιος ότι δεν καταλαβαίνουμε τι συμβαίνει άπό την ώρα πού ανατέλλει ό ήλιος μέχρι την ώρα πού δύει.
46ο Απόσπασμα: Προσεγγίσεις του Ενός Όντος από τους φιλοσόφους
ΚΕΙΜΕΝΟ:
Χ 46. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Φυσικά Α 4, 187a 20: οι δ’ εκ του ενός ενούσας τας εναντιότητας εκκρίνεσθαι, ώσπερ Αναξίμανδρος φησι και όσοι δ’ εν και πολλά φασιν είναι, ώσπερ Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας. εκ του μείγματος γαρ και ούτοι εκκρίνουσι τάλλα. διαφέρουσι δ’ αλλήλων τω τον μεν περίοδον ποιείν τούτων, τον δ’ άπαξ, και τον μεν άπειρα τα τε όμοιομερή και ταναντία, τον δε τα καλούμενα στοιχεία.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Οι άλλοι πιστεύουν ότι οι αντιθέσεις απορρέουν μέσα από το Ένα, όπου ενυπάρχουν, όπως λέει ό Αναξίμανδρος και όσοι υποστηρίζουν ότι υπάρχουν Ένα και πολλά, όπως π.χ. ο Έμπεδοκλης κάί ο Αναξαγόρας- γιατί κι αυτοί εννοούν όλα τα άλλα όντα ως εκκρίσεις του (αρχικού) μείγματος, οί γνώμες τους όμως διαφέρουν κατά το ότι ο μεν ένας (Εμπεδοκλής) δέχεται ότι η αλλαγή αυτή γίνεται κατά περιόδους, ο δε (Αναξαγόρας δέχεται ότι αυτό έγινε) μια φορά. Επιπλέον ο ένας (ο Αναξαγόρας) δέχεται ότι είναι άπειρα τα ομοιομερή πράγματα όσο και αντίθετα τους, ενώ ό άλλος (ο Εμπεδοκλής) δέχεται ότι υπάρχουν μόνο αυτά που λέγονται στοιχεία.
45ο Απόσπασμα: Εμπεδοκλής “Ο Κόσμος δεν είναι το Σύμπαν”
ΚΕΙΜΕΝΟ:
ΑΕΤΙΟΣ Ι 5, 2 (Dox. Gr. 291): Εμπεδοκλής δε κόσμον μεν ένα, ου μέντοι το παν είναι τον κόσμον, άλλα ολίγον τι του παντός μέρος, το δε λοιπόν αργήν υλην,
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Ο Εμπεδοκλής λέει ότι ο κόσμος είναι ένας, αλλά ο κόσμος δεν είναι το σύμπαν, παρά μόνο ένα μικρό μέρος του σύμπαντος, ενώ το υπόλοιπο είναι ακατέργαστη ύλη.
44ο Απόσπασμα: ΑΕΤΙΟΣ “ΣΥΓΚΡΙΣΙΣ/ΔΙΑΚΡΙΣΙΣ”
ΚΕΙΜΕΝΟ:
ΑΕΤΙΟΣ Ι 24, 2 (Dox. Gr. 320): Εμπεδοκλής, Αναξαγόρας, Δημόκριτος, Επίκουρος και πάντες όσοι κατά συναθροισμον των λεπτομερών σωμάτων κοσμοποιούσι, συγκρίσεις μεν και διακρισεις εισάγουσι, γενέσεις δέ και φθοράς ου κυρίως. ου γαρ κατά το ποιόν εξ αλλοιώσεως, κατά δε το ποσόν εκ συναθροισμού ταύτας γίνεσθαι.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
Ο Εμπεδοκλής, Ο Αναξαγόρας, Ο Δημόκριτος, Ο Επίκουρος και όλοι όσοι υποστηρίζουν ότι ο κόσμος έγινε άπό τη συνάθροιση σωμάτων συγκείμενων από μικρά μέρη, εισηγούνται τους όρους συνένωσης και διαχωρισμού, και δεν κυριολεκτούν με τους όρους “γένεσις” και “φθορά”. Διότι αυτά, (η συνένωση και ο διαχωρισμός) βέβαια, δεν προκύπτουν από την ποιοτική αλλοίωση των στοιχείων, αλλά ανάλογα με την ποσότητα (των στοιχείων), πού προέρχεται από τη συνάθροιση τους.
43ο Απόσπασμα: Η “αναγκαιότητα” στην Ατομική Φιλοσοφία
Απόσπασμα 1, Κείμενο:
CICERO, De fato,17,39. omnia ita fato fieri, ut id fatum vim necessitatis adferret: in qua sententia D. Heraclitous, Empedocles, Aristoteles [Anagaxoras] fuit.
Απόσπασμα 1, Μετάφραση:
Όλα τα πράγματα είναι δημιουργήματα της μοίρας, με τρόπο που η μοίρα αυτή φέρνει τη δύναμη της αναγκαιότητας: αυτή είναι η γνώμη του Δημόκριτου, του Ηρακλείτου, του Εμπεδοκλή και του Αριστοτέλη.
Απόσπασμα 2, Κείμενο:
Αριστοτέλης, Περί ζώιων γενέσεως, Ε 8.789b 2. Δημόκριτος δε το ου ένεκα αφείς λέγειν, πάντα ανάγει εις ανάγκην οις χρήται η φύσις.
Απόσπασμα 2, Μετάφραση:
Ο Δημόκριτος παραλείπει να ασχοληθεί με την τελική αιτία και για αυτό ανάγει στην αναγκαιότητα όλους τους δρόμους της φύσης.
Απόσπασμα 3, Κείμενο:
ΑΕΤΙΟΣ, ο, π, Ι 26,2 (περί ουσίας ανάγκης) Δημόκριτος την αντιτυπίαν και φοράν και πληγήν της ύλης.
Απόσπασμα 3, Μετάφραση:
Αέτιος (για την φύση της αναγκαιότητας). Για τον Δημόκριτο, [αυτή συνίσταται] στην αντίσταση, στην κίνηση και στην ώθηση της ύλης.
Σχόλιο: Υπάρχει στα βιβλία των ατομικών φιλοσόφων αλλά και του Εμπεδοκλή και του Ηράκλειτου, μια λέξη με το όνομα “αναγκαιότητα”. Η ερμηνεία της λέξης αυτής έχει το εύρος της λέξης “μοίρα” όπως λέει ο Κικέρων. Όμως από την γενική και σχεδόν μεταφυσική έννοια “μοίρα” έως αυτό που λέει ο Αριστοτέλης “τελική αιτία”, υπάρχει μια φιλοσοφική απόσταση. Τι μπορεί να σήμαινε “αναγκαιότητα” λοιπόν στα κείμενα των προσωκρατικών φιλοσόφων και ειδικά των ατομικών φιλοσόφων;
Καταρχήν για να απαντήσουμε θα πρέπει να είχαμε στην διάθεση μας τα πρωτότυπα έργα των ατομικών φιλοσόφων με τις σημειώσεις και τους υπομνηματισμούς τους. Δεύτερον θα πρέπει να είχαμε όλη την εξελικτική πορεία μιας λέξης από τις διάφορες φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας (Έφεσος, Ελέα, Πυθαγόρειοι, Άβδηρα κτλ). Τρίτον θα πρέπει να έχουμε όχι μόνο όλες τις εκλεπτύνσεις και βελτιώσεις που έκαναν οι σχολές αλλά και τις βελτιώσεις που έκαναν οι φιλόσοφοι των διαφόρων σχολών εσωτερικά σε κάθε σχολή π.χ Πόσο βελτίωσε την σημασία της λέξης η ατομική σχολή παραδίδοντας ο ένας δάσκαλος στον μαθητή του τη θεωρία (Λεύκιππος, Δημόκριτος, Ναυσιφάνης, Επίκουρος, Μητρόδωρος).
Μη έχοντας λοιπόν καμιά πρωτότυπη από τις παραπάνω πληροφορίες πάμε κατευθείαν στο απόσπασμα του Αέτιου ο οποίος έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ και είχε στη διάθεση του όλα κείμενα όλων των φιλοσόφων και όλων των σχολών. Ο Αέτιος λοιπόν λέει ότι ο Δημόκριτος ανάγει την “αναγκαιότητα” σε κίνηση, αντίσταση και ώθηση της ύλης. Όπως περιμέναμε λοιπόν από έναν υλιστή φιλόσοφο, από έναν ατομικό φιλόσοφο αυτός δεν θα μπορούσε να δώσει άλλη ερμηνεία σε μια λέξη παρά ανάγοντας την σημασία της σε αλληλεπιδράσεις και καταστάσεις της μιας υλικής οντικής ουσίας.
Φυσικά ο Δημόκριτος θα είχε 1000 σελίδες πάνω και 1000 σελίδες κάτω από το σημείο όπου μιλάει για “την αντιτυπίαν και φοράν και πληγήν της ύλης” με λεπτομέρειες και τεχνικά στοιχεία της ατομικής θεωρίας, αλλά όλα αυτά τα κείμενα έχουν χαθεί.
41ο Απ: “Σταμάτα τις κλάψες, όλα τα πράγματα είναι όπως ήταν πάντα”
Λουκρήτιος., Για τη φύση των πραγμάτων III 1087 κ-ε·5 ΙΙΙ 931-962
Και τέλος, πες πως η ίδια η φύση ξάφνου παίρνει το λόγο και μαλώνει έναν από μας: «Γιατί, θνητέ, αφήνεσαι να βυθιστείς σ’ ένα τόσο αρρωστημένο πένθος; Τι κλαίγεσαι κι αναστενάζεις για το θάνατο; Αν ήταν ευχάριστη η ζωή σου που πέρασε και πάει, κι αν όλες οι χάρες της δεν πήγαν χαμένες σαν να χυθήκαν μέσα από ένα τρύπιο πιθάρι, τότε γιατί δεν αποσύρεσαι σαν χορτάτος συνδαιτυμόνας από το συμπόσιο της ζωής και δεν προτιμάς, ανόητε, μια γαλήνη δίχως έγνοιες; Μα αν όσα αποκόμισες σκόρπισαν και χάθηκαν και σου είναι βάρος η ζωή, τι γυρεύεις να της προσθέσεις κι άλλα, για να χαθούν κι αυτά κι όλα άχαρα να σβήσουν; Δεν είναι καλύτερα, να δώσεις ένα τέλος στη ζωή και στα βάσανα; Γιατί εγώ δεν μπορώ να μηχανευτώ και να επινοήσω τίποτα πια που να σ’ ευχαριστήσει: όλα τα πράγματα είναι όπως ήταν πάντα. Και ίδια θα παραμένουν, ακόμα κι αν το σώμα σου δεν έχει κιόλας μαραθεί απ’ τα χρόνια και τα μέλη σου δεν έχουν λιώσει’ ακόμα κι αν ζήσεις τόσο που να ξεπεράσεις όλες τις γενιές, ακόμα κι αν ποτέ σου δεν πεθάνεις.»
Τι θ’ απαντήσουμε, αν όχι ότι η φύση δίκαια μας δικάζει κι ότι είναι αληθινή η κατηγορία που απαγγέλλει; Κι αν πάλι κάποιος γέρος με χρόνια στην πλάτη, παραπονεθεί παραπάνω απ’ το κανονικό και κλαφτεί που θα πεθάνει, δεν θα ‘χε δίκιο η φύση να υψώσει τη φωνή και να τον μαλώσει ακόμα πιο σκληρά; «Σκούπισ’ τα δάκρυα, ανάξιε, και σταμάτα τις κλάψες. Τώρα μαραίνεσαι, αφού πρώτα γεύτηκες όλα τα δώρα της ζωής. Μα επειδή πάντα ποθείς αυτό που δεν έχεις και περιφρονείς αυτά που έχεις, κύλησε η ζωή σου λειψή κι αχάριστη’ και ξάφνου στέκει πλάι στο προσκέφαλο σου ο θάνατος, και συ δεν έχεις τη δύναμη, χορτασμένος και ικανοποιημένος απ’ όλα, ν’ αποσυρθείς. Όμως τώρα παράτα τα όλα τούτα που δεν ταιριάζουν στην ηλικία σου, κι άντε, με ήσυχη την ψυχή, κάνε τόπο σε άλλους.»
ΑΤΟΜΑ ΚΑΙ ΚΕΝΟ 